Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών (110006)

Ώρα έναρξης: 13.00

[Το πρόγραμμα του μαθήματος] 

 Όταν στις μέρες μας ακούμε τον όρο «μεθοδολογία», ο νους στρέφεται σχεδόν αποκλειστικά σε τεχνικές: δημοσκοπήσεις, στατιστικές καταγραφές και άλλους τρόπους αποτύπωσης ή μέτρησης, που όμως έχουν ελάχιστη ‒αν έχουν καθόλου‒ σχέση με το κύριο αντικείμενο της μεθοδολογίας, τη δομή και τη διαδικασία της σκέψης και της κοινωνικής έρευνας. Απόρροια αυτής της παθογένειας είναι ο πολλαπλασιασμός εκείνου του είδους κοινωνικού επιστήμονα που ο Giovanni Sartori αποκάλεσε «μη ενσυνείδητο στοχαστή» ‒μελετητή που, ενώ μπορεί να είναι πράγματι δεξιοτέχνης στον «χειρισμό δεδομένων», εντούτοις καταδυναστεύεται από «θλιβερή μεθοδολογική αφέλεια». Περίβλεπτο θύμα αυτής της κατάστασης αποτελεί ο πλέον κομβικός τομέας ‒για την ακρίβεια ο κορμός‒ της πολιτικής επιστήμης, η συγκριτική πολιτική. Σε μιαν εποχή που ο κλάδος καλείται επιτακτικά τόσο να θέσει όσο και να απαντήσει τα κρίσιμα ερωτήματα της κοινωνικής και πολιτικής συγκυρίας (στόχος με τον οποίο καταστατικά επιφορτίζεται η κοινωνική επιστήμη), το πεδίο κατακλύζεται από πρόχειρες ‒ασαφείς ή/και αόριστες‒ έννοιες, ελλιπή σχέση θεωρίας-έρευνας και ευρήματα ισχνής γνωστικής αξίας. Στόχος του μαθήματος αποτελεί η συστηματική μαθητεία και οικείωση με τις προϋποθέσεις που υφίστανται για ανασκευή αυτής της δυσάρεστης πραγματικότητας καθ’ οδόν προς την επίτευξη μιας μεθοδολογικά ενσυνείδητης κοινωνικής επιστήμης.

Αναντικατάστατο σημείο εκκίνησης-προϋπόθεση για τη μεθοδολογική επάρκεια αποτελεί η γείωση του όλου εγχειρήματος στις βασικές αρχές της κλασικής Λογικής, στη συστηματική διερεύνηση των οποίων είναι αφιερωμένο το πρώτο μέρος του μαθήματος. Αν και η έμφασή μας βρίσκεται στις έννοιες, το θεμέλιο λίθο της εξειδικευμένης γλώσσας που η κοινωνική επιστήμη οφείλει να διαμορφώνει, η διαδρομή μας καλύπτει ολόκληρο το λογικό φάσμα που επίσης περιλαμβάνει τις προτάσεις-κρίσεις (τη μονάδα του «λόγου») και το διαλογισμό-επιχείρημα (την πιο άρτια λογική κατασκευή). Στα ερωτήματα που θα διερευνηθούν στο πλαίσιο αυτό περιλαμβάνονται κάποια από τα ακόλουθα:

Σε τι ακριβώς συνίσταται και ποια λειτουργία επιτελεί η πράξη της εννοιολόγησης, και τι εξασφαλίζει την εννοιακή επάρκεια; Τι είναι «βάθος» και τι «πλάτος» μιας έννοιας, πώς τα δυο σχετίζονται μεταξύ τους, και πώς η σχέση αυτή αποτυπώνεται στη λογική κλίμακα (κλίμακα αφαίρεσης) την οποία οφείλουμε να διατρέχουμε με ευχέρεια προς αμφότερες τις κατευθύνσεις; Τι είναι ορισμοί, ποια είδη υπάρχουν, και ποιες οι διαφορετικές χρήσεις τους; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της ταξινόμησης, σε τι διαφέρουν από τις τυπολογίες, και γιατί η μέθοδος per genus et differentiam (καθ’ υπερκείμενο γένος και ειδοποιό διαφορά) είναι απαραίτητη για την πραγματοποίηση δόκιμων συγκρίσεων; Τι περιλαμβάνει η μελέτη των προτάσεων-κρίσεων και σε τι συνίσταται η οργάνωσή τους κατά ποιόν, ποσόν και μορφή (κατηγορικές, υποθετικές, διαζευκτικές); Πώς ελέγχεται η εγκυρότητά τους και ποια η διαφορά μεταξύ αντίθεσης και αντίφασης; Με ποιους διαφορετικούς τρόπους διαχειριζόμαστε την ποικιλότητα των διαλογισμών-επιχειρημάτων, τι ιδιαίτερο εισφέρει το κάθε είδος και πώς διακρίνουμε τους παραλογισμούς;

Έχοντας εντρυφήσει σε αυτές τις βασικές θεματικές, το δεύτερο μέρος του μαθήματος στρέφεται στην επισταμένη εξέταση ειδικών προβλημάτων που αναφύονται στο έργο των κοινωνικών επιστημών. Σε αυτά συγκαταλέγονται, το ζήτημα της απόδοσης αιτιότητας, η σημασία των ιστορικών ελέγχων και της συγκριτικής μεθόδου, ο ρόλος που διαδραματίζουν οι αξίες (σημασιολογική προβολή, αξιακή συνάφεια), καθώς και κάποια από τα πλέον συνηθισμένα προβλήματα από τα οποία μαστίζεται ο κλάδος: την εννοιολογική υπερέκταση, την  ανεπίγνωστη διατάραξη σημασιολογικών πεδίων, την κανονιστική αυθαιρεσία, το σφάλμα του διαβαθμισμού, κ.α.

Παρατεταμένη αποχή από τη διερεύνηση των ζητημάτων αυτών μπορεί να δημιουργήσει την εντύπωση πως το αντικείμενο είναι γνωστικά ανοίκειο ή και «δύσκολο». Δεν είναι έτσι· για την ακρίβεια ισχύει το ακριβώς αντίθετο –με  την προϋπόθεση, βέβαια, ότι οι φοιτήτριες και οι φοιτητές μελετούν με συνέπεια την ύλη κάθε ενότητας. Στο τέλος του μαθήματος υπάρχει γραπτή εξέταση, ενώ, από το δεύτερο μισό του μαθήματος και μετά, οι φοιτητές/-τριες αναζητούν «μεθοδολογικά ολισθήματα» ή θετικές εκφάνσεις των θεματικών που έχουν καλυφθεί τα οποία ανακαλύπτουν είτε στον Τύπο, είτε σε ακαδημαϊκά κείμενα. Τα ευρήματα θα παρουσιαστούν στην καταληκτική συνάντηση του μαθήματος.