Παρουσίαση/Προβολή

(11M342) -  Ανδρέας Μαράτος

Περιγραφή Μαθήματος

Στο μάθημα εξετάζουμε τη δυτική νεωτερικότητα -τους κοινωνικούς, ιστορικούς και φιλοσοφικούς όρους συγκρότησής της και θεμελίωσης των προταγμάτων της, τις υπόγειες δυναμικές και τα βαθύτερα επίδικα που τη διαμόρφωσαν, τις ιδεολογικές αναπαραστάσεις, τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς της και τις αντινομίες τους- μέσω της τέχνης της ζωγραφικής. Η εννοιολογική και μεθοδολογική σκευή του μαθήματος στηρίζεται στον ουτοπικό, χειραφετητικό στοχασμό των Ερνστ Μπλοχ και Βάλτερ Μπένγιαμιν, στον ιστορικό υλισμό του αστάθμητου του Αλτουσέρ και τη Φουκωική γενεαλογία και τις θεωρήσεις τους για την τέχνη, από κοινού με εκείνες των Μπέρτζερ, Τζέιμσον και Μερλώ-Ποντύ, καθώς και στην προβληματοποίηση του υποκειμένου όπως την εισήγαγε η γαλλική φιλοσοφική σκέψη των δεκαετιών ’60 και ’70.

Το σώμα του μαθήματος αρθρώνεται ως μια γενεαλογία ζωγραφικών έργων που με την αισθητική αυταξία τους, το εκφραστικό και νοηματικό τους φορτίο, το ιδεολογικό τους υπόβαθρο, γίνονται σιωπηλοί μάρτυρες της εποχής τους και των καθεστώτων αλήθειας της, τεκμήρια διανοητικών και κοινωνικοπολιτικών μετατοπίσεων και ψηφίδες της συλλογικής μνήμης της ανθρωπότητας.

Η τέχνη της ζωγραφικής μελετάται ως διακριτή και αυτόνομη κοινωνική πρακτική, δηλαδή ταυτόχρονα «ποίηση» και «πράξη» κατά την οποία η ζωγραφική πρώτη ύλη μετασχηματίζεται σε έργο τέχνης, ο ίδιος ο ατομικός δρών αυτομετασχηματίζεται σε καλλιτεχνική υποκειμενικότητα μέσα από τη δημιουργική πράξη του και παράγονται αποτελέσματα με τη φιλοδοξία να έχουν ένα ιδιαίτερα φορτισμένο κοινωνικό αντίκρισμα. Είναι ατομική γιατί είναι πρωτίστως κοινωνική. Ο ζωγράφος μετέχει της προσίδιας ιστορίας της, μαθητεύει στους κανόνες της και τους κώδικές της. Η ζωγραφική «δεν αποδίδει το ορατό αλλά καθιστά κάτι ορατό». Γίνεται «προνομιακός τόπος συνάντησης» του ατομικού και του συλλογικού, του τοπικού με το παγκόσμιο, των άγνωστων «τοπίων» του ασυνείδητου με τις μετουσιωμένες επιθυμίες και τα άγρυπνα όνειρα των ανθρώπων, της υποταγής στον κυρίαρχο με μορφές αντίστασης στην κυριαρχία του, της κυρίαρχης ιδεολογίας και των μηχανισμών της με τις ρωγμές τους.

Δεν αποτελεί αντικείμενο του μαθήματος μια συστηματική και αποστασιοποιημένη περιοδολόγηση της ιστορίας, της ιστορίας της τέχνης και της φιλοσοφικής σκέψης στην παράλληλη εξέλιξή τους, παρότι αντλεί το υλικό του μέσα από τα πορίσματα και τις προκείμενές τους. Αντίθετα, επιδιώκεται η συνάντηση ιστορίας και φιλοσοφίας στο σώμα της τέχνης μέσα από ανοιχτά ερωτήματα του δικού μας μετανεωτερικού παρόντος που είναι συναρτημένο με την απόλυτη κυριαρχία των καπιταλιστικών αφηγήσεων, την έκλειψη των ουτοπιών και τον διαρκή παροντισμό, με την εξατομίκευση των τεχνικών διακυβέρνησης, και σε ό,τι αφορά τη ζωγραφική με τον εξοβελισμό της από τους μεγάλους θεσμούς της τέχνης και την απόσυρσή της από την εμπροσθοφυλακή των καλλιτεχνικών εξελίξεων.

***

Η τελική εργασία θα μπορεί να έχει ως θέμα της:

α) την κριτική ανάλυση ενός ή περισσότερων έργων αξιοποιώντας μεθοδολογικά και εννοιολογικά εργαλεία που αναπτύχθηκαν στο μάθημα,

β) την κριτική ανάλυση θεωρήσεων για την τέχνη, το υποκείμενο, την ουτοπία, όπως αναδεικνύονται σε κείμενα της προτεινόμενης ή άλλης συναφούς βιβλιογραφίας.

 

Ενότητες μαθήματος

-Ουτοπία, καλλιτεχνική υποκειμενικότητα, ζωγραφική: Εννοιολογικά εργαλεία, χρόνοι και προσίδιες χρονικότητες, μεθοδολογική χαρτογράφηση του σεμιναρίου.

-Η ανάδυση του νεωτερικού υποκειμένου. Ο κοινωνικός ρόλος του καλλιτέχνη. Η κατασκευή του προοπτικού δυτικού βλέμματος.

-Από την Αναγέννηση στο Μπαρόκ. Οι Αυλές, οι «θεολογίες» της ζωγραφικής, το ολλανδικό πείραμα και η επιστημονική επανάσταση.

-Ο παλαιός κόσμος αποσύρεται από το προσκήνιο της Ιστορίας. Διαφωτισμός, νεοκλασικισμός και Γαλλική Επανάσταση.

- Ωραίο και Υψηλό. Ρομαντικό υποκείμενο, εθνικό ιδεώδες και μεγαλείο της Φύσης. Η πρωτοκαθεδρία του χρώματος.

-Εδραίωση της καπιταλιστικής νεωτερικότητας. Η κοινωνική διαπάλη στο προσκήνιο. Ρεαλισμός και ιμπρεσιονισμός: αλλαγή ζωγραφικού παραδείγματος. Ζωγραφική και φωτογραφία: μια σχέση ανταγωνιστική και συμβιωτική.

-Η επανάσταση στην τέχνη: χειραφέτηση και αυτοαναφορικότητα της τέχνης.  Καλλιτεχνική πρωτοπορία και οι εναντιώσεις της. Πρώτες εξαγγελίες του θανάτου της ζωγραφικής.

-Μεγάλος Πόλεμος και απώλεια νοήματος. Η κοσμογονία της τέχνης της επανάστασης και οι εσωτερικές της αντινομίες.

-Μεσοπόλεμος και δεύτερη παγκόσμια πολεμική αναμέτρηση. Η ζωγραφική σε θέση μάχης.

-Μεταπολεμικός κόσμος. Από την Ιστορία στην Ατομικότητα. Αφαίρεση, εννοιολογική τέχνη και αντοχή της παραστατικότητας.

-«Θάνατος» του υποκειμένου. Διακήρυξη του τέλους των μεγάλων αφηγήσεων. Έκλειψη των ουτοπιών. Θεσμική εξαγγελία του «θανάτου» της ζωγραφικής. Η ζωγραφική από την πρωτοπορία στα μετόπισθεν.

-Ουτοπική θεώρηση της Ιστορίας, καλλιτεχνικές υποκειμενικότητες και ζωγραφική. Ανοιχτά ερωτήματα για το μέλλον.

 

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Benjamin, W. (2019). Κείμενα 1934-1940 (επιμ. Γ. Σαγκριώτης).  Άγρα.

Benjamin, W. (1999). The Arcades Project (transl. H. Eiland, & K. McLaughlin). The Belknap Press of Harvard University Press.

Bloch, E. (1985). Ουτοπία και Επανάσταση (μτφρ. Σ. Ροζάνης).  Έρασμος.

Bloch, E. (1996). The Principle of Hope  (Volume One, Two, Three) (transl. N. Plaice, S. Plaice, & P. Knight). The MIT Press.

Ιακώβου, Β. (2025). Ουτοπία και χειραφέτηση: Αμπενσούρ, Ρικέρ, Μπλοχ, Μπένγιαμιν. Εκκρεμές.

Μιχαήλ, Σ. (1999). Μορφές του Μεσσιανικού. Άγρα.

Schwartz, V. R. (2025). Μπένγιαμιν και Ιστορία (μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, πρόλ. Σ. Ροζάνης). Ηριδανός.

Τραβέρσο, Έ. (2015). Αναμνήσεις από το μέλλον: οι πολιτικές χρήσεις του παρελθόντος (8η Ετήσια Διάλεξη προς τιμήν του Νίκου Πουλαντζά 2014) (μτφρ. Β. Λυσικάτου). Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Νήσος, & transform! europe.

***

Althusser, L. (1971). A Letter on Art in reply to Andre Daspre (transl. B. Brewster). Monthly Review Press.

Αλτουσέρ, Λ. (2016). Ο Μακιαβέλλι και εμείς (πρόλ.-επιμ. Γ. Φουρτούνης, μτφρ. Μ. Λάμπρου). Νήσος.

Althusser, L. (2025). Για την αναπαραγωγή. Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους (μτφρ. Τ. Μπέτζελος, πρόλ. Ε. Μπαλιμπάρ). Εκτός Γραμμής.

Althusser, L. (2018). Το υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης (μτφρ. Τ. Μπέτζελος). Εκτός Γραμμής.

Althusser, L. (2019). Μύηση στη φιλοσοφία για τους μη φιλοσόφους (μτφρ. Τ. Μπέτζελος). Εκτός Γραμμής.

***

Φουκώ, Μ. (2004). Μανέ (επίμ. Α. Ιωαννίδης, μτφρ. Γ. Κουζέλης, & Π. Καπόλα). Νήσος.

Foucault, M. (2022). Οι λέξεις και τα πράγματα. Μια αρχαιολογία των επιστημών του ανθρώπου.  (επιμ. Θ. Λάγιος, μτφρ. Κ. Παπαγιώργης). Πλέθρον.

Foucault, M. (2012).  Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα (μτφρ. Τ. Μπέτζελος). Πλέθρον.

Foucault, M. (2003).  Τρία κείμενα για τον Νίτσε (μτφρ. Δ. Γκινοσάτης). Πλέθρον.

Foucault, M. (1998).  Αυτό δεν είναι πίπα (μτφρ. Γ. Σπανός). Πλέθρον.

Sato, Y. (2024). Εξουσία και Αντίσταση: Φουκώ, Ντελέζ, Ντεριντά, Αλτουσέρ (πρόλ. Ε. Μπαλιμπάρ, μτφρ. Ξ. Μπαμιατζόγλου). Πλέθρον.

***

Μερλώ-Ποντύ, Μ. (2005). Σημεία (επιμ. Α. Μουρίκη, μτφρ. Γ. Φαράκλας). Εστία.

Μερλώ-Ποντύ, Μ. (1991). Η αμφιβολία του Σεζάν. Το μάτι και το πνεύμα (μτφρ. Α. Μουρίκη).  Νεφέλη.

***

Μπέργκερ, Τζ. (2009). Η εικόνα και το βλέμμα (μτφρ. Ε. Σταματοπούλου). Μεταίχμιο.

Berger, J. (2016). Landscapes: John Berger on Art (ed. T. Overton). Verso.

Berger, J. (2015). Portraits: John Berger on Artists. (ed. T. Overton). Verso.

Hall, S. (2017). Το έργο της αναπαράστασης (μτφρ. – επιστημ. επιμ. Π. Πετσίνη). Πλέθρον.

Jameson, F. (2024). Η Πολιτισμική Στροφή: Κείμενα για το Μεταμοντέρνο (μτφρ. Ρ. Σινοπούλου). Πλέθρον.

Marin, L. (2018). Πώς διαβάζεις έναν πίνακα ζωγραφικής (μτφρ.-επίμ. Α. Δασκαλάκης). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Χατζηνικολάου, Ν. (2001). Νοήματα της Εικόνας. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

***

Argan, G. C., & Bonito Oliva, A. (2015). Η Μοντέρνα Τέχνη 1770-1970 (μτφρ. Λ. Παπαδημήτρη, πρόλ. Ν. Κεσσανλής), & Η Τέχνη στην καμπή του 21^ου αιώνα (μτφρ. Μ. Σπυριδοπούλου). Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Δασκαλοθανάσης, Ν. (2004). Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19^ο στον 21^ο αιώνα. Άγρα.

Gombrich, E. H. (1998). Το Χρονικό της Τέχνης (μτφρ. Λ. Κάσδαγλη). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Στάγκος, Ν. (επιμ.) (2003). Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης: Από τον Φωβισμό στον Μεταμοντερνισμό (μτφρ. Α. Παππάς). Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Foster H., Krauss R., Bois Y.-A., & Buchloch B. H.D. (2009). Η Τέχνη από το 1900. Μοντερνισμός – Αντιμοντερνισμός – Μεταμοντερνισμός (επιμ.-πρόλ. Μ. Παπανικολάου). Επίκεντρο.

 

 

 

Ημερομηνία δημιουργίας

Πέμπτη 6 Νοεμβρίου 2025